تعالیم سوره حمد در یک نگاه کلی، به دو بخش تقسیم مى شود، بخشى از حمد و ثناى خدا سخن مى گوید، و بخشى از نیازهاى بنده. آیات این سوره در باره خداوند و صفاتش؛ مانند ربوبیّت و رزاقیت است؛ موضوع معاد، شناخت راه حقّ و درخواست رهروى آن، از دیگر مباحث این سوره است. همچنین ابراز علاقه به ادامۀ راه اولیاى الاهی، و اعلام بیزارى و انزجار از گمراهان و غضب شدگان موضوعات پایانی سوره فاتحة الکتاب است.
از آنجایی که لازم نیست همه سوره‌ها و آیات قرآن کریم دارای شأن نزول باشند، یکی از سوره‌هایی که برای آن شأن نزولی نقل نشده، سوره حمد و آیات آن است. سوره حمد دارای هفت آیه است که هر یک از این آیات اشاره به مطلب مهمى دارد.
آیات این سوره در باره خداوند و صفاتش، ربوبیّت خداوند، موضوع معاد، شناخت راه حقّ و درخواست رهروى آن است.
همچنین به ادامه راه اولیاى خدا، ابراز علاقه و از گمراهان و غضب شدگان اعلام بیزارى و انزجار شده است. و در یک نگاه کلی این سوره به دو بخش تقسیم مىشود، بخشى از حمد و ثناى خدا سخن مىگوید و بخشى از نیازهاى بنده.
در مجموع تعالیم و آموزه های این سوره به صورت خلاصه چنین است:
1. انسان در تلاوت سوره حمد، با «بِسْمِ اللَّهِ» از غیر خدا قطع امید مى کند. این آیه سر آغازى است براى هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار، به ما مى آموزد.
2. «رَبِّ الْعالَمِینَ» درسى است از باز گشت همۀ نعمت ها و تربیت همۀ موجودات به خدا، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاک الاهی سرچشمه مى گیرد.
3. «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» توجه به رحمت گسترده پروردگار است. این آیه در واقع این نکته را بازگو مى کند که اساس خلقت، تربیت و حاکمیت او بر پایۀ رحمت و رحمانیت است، و محور اصلى نظام تربیتى جهان را همین اصل تشکیل مى دهد.
4. «مالِک یَوْمِ الدِّینِ» غفلت از آینده را از انسان می زداید. این آیه در واقع توجهى است به معاد، و سراى پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم.
6. «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعین» توحید در عبادت و توحید در نقطۀ اتکای انسان ها را بیان مى کند؛ «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» نفی ریا و شهرت طلبى است، و «إِیَّاکَ نَسْتَعین» اعلام انحصار استعانت و یاری از ذات احدیت، و ترس و واهمه نداشتن از هر قدرتی غیر از قدرت الاهی است.
8 «أَنْعَمْتَ» توجه دادن انسان به این نکته است که نعمت ها به دست او است.
9 انسان با گفتن «اهْدِنَا» رهسپارى در راه حقّ و درست را درخواست مى کند.
10 در «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ» همبستگى خود را با پیروان حقّ اعلام مىکند. به بیان روشن تر این آیه، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مسئلۀ هدایت و نیز توجه به این حقیقت است که هدایت ها همه از سوى او است! سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنى است از صراط مستقیم، راه کسانى که مشمول نعمت هاى او شدهاند، و این راه از راه غضب شدگان و گمراهان جدا است. و سرانجام جملۀ «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ» و «لَا الضَّالِّینَ» بیزارى و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز مى دارد.[1]
در پایان باید گفت؛ این روایت از پیامبر اسلام (ص) بهترین بیان در مورد اهداف کلی و تعالیم سوره حمد است:
«خداوند متعال فرمود: من سوره حمد را میان خود و بنده ام تقسیم کردم، نیمى از آن براى من، و نیمى از آن براى بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را مى خواهد از من بخواهد. هنگامى که بنده مى گوید: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند بزرگ مى فرماید: بنده ام به نام من آغاز کرد، و بر من است که کارهاى او را به آخر رسانم و در همه حال او را پر برکت کنم، و هنگامى که مىگوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»، خداوند می فرماید: بنده ام مرا حمد و ستایش کرد، و دانست نعمت هایى را که دارد از ناحیۀ من است، و بلاها را نیز من از او دور کردم، گواه باشید که من نعمت هاى سراى آخرت را بر نعمت هاى دنیاى او مى افزایم، و بلاهاى آن جهان را نیز از او دفع مى کنم، همان گونه که بلاهاى دنیا را دفع کردم. و هنگامى که مى گوید: «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ»، خداوند مى گوید: بنده ام گواهى داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان مى کنم، و سهم او را از عطایم افزون مى سازم.
زمانی که مى گوید: «مالِک یَوْمِ الدِّینِ»، او مى فرماید: گواه باشید همان گونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز
حساب، حسابش را آسان مى کنم، حسناتش را مى پذیرم، و از گناهان و خطاهایش می گذرم.
وقتی مى گوید: «إِیَّاک نَعْبُدُ»، خداوند بزرگ مى گوید: بنده ام راست مى گوید، تنها مرا پرستش مى کند، من شما را گواه مى گیرم بر این عبادت خالص، ثوابى به او مى دهم که همۀ کسانى که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند.
هنگامى که مى گوید: «إِیَّاک نَسْتَعِینُ»، خدا مى گوید: بنده ام از من یارى جسته، و تنها به من پناه آورد، گواه باشید من او را در کارهایش کمک مى کنم، در سختی ها به فریادش مى رسم، و در روز پریشانى دستش را مى گیرم.
و هنگامى که مى گوید: «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ...»، (تا آخر سوره) خداوند مى گوید این خواسته بنده ام بر آورده است، و او هر چه مى خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد، آنچه امید دارد، به او مى بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش مىسازم.[2]
[1] ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 6- 8، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش؛ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 1، ص 15- 17، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، تهران، 1383 ش.
